काठमाडौँ । सांघाई को-अपरेसन अर्गनाइजेसन (एससिओ) को शिखर सम्मेलन विश्वको चासोमा परेको छ। पछिल्लो दिनमा विश्व भूराजनीतिमा विकसित घटनाक्रमहरूका आधारमा यसलाई अमेरिका र युरोपेली मुलुकहरूले अझै मसिनो गरी नियाल्नु स्वाभाविक हो। यो सम्मेलनमा विश्व भुराजनितिका तीन शक्तिशाली मुलुकका राष्ट्रप्रमुखहरू सहभागी छन्।
चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङ, रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन र भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी सम्मेलनमा सहभागी हुनुले पनि विश्व भूराजनीतिको ध्यान सम्मेलनमा केन्द्रीत हुनु स्वाभाविक हो। भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले चिनियाँ राष्ट्रपति सीसँग भेटवार्ता गरिसकेका छन् भने रूसी राष्ट्रपति पुटिनसँग आज भेट्दैछन् । शिखर सम्मेलन हुने टियानजिनमा विश्व राजनीतिका तीन शिर्षस्थ नेताहरु बीच अनौपचारिक कुराकानी भएको तस्बिर पनि सार्वजनिक भईरहेका छन्। यसले विश्व भूराजनीतिमा एउटा नयाँ ध्रुव निर्माण हुन सक्ने परिकल्पना पनि हुन थालेका छन्।
एकै मंचमा मोदी, सी र पुटिन
विगतका दशकहरूमा विश्व राजनीतिमा नरेंद्र मोदी (भारत), सी जिन फिङ (चीन), र भ्लादिमिर पुटिन (रुस) ले विश्व राजनीतिमा व्यापक प्रभावको सृजना गरेका छन् । उनीहरू आफ्नो देशका राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक परिवर्तनका निर्देशक मात्र होइनन् , विश्व राजनीति र रणनीतिक गतिशीलताका पनि निर्धारणकर्ता बन्दै आएका छन् । यदि तिनै नेता एकै मंचमा उभिन्छन् भने त्यसले विश्वको शक्ति सन्तुलन, क्षेत्रीय अर्थव्यवस्था, वैश्विक नीतिगत सहिष्णुता, सुरक्षा रणनीतिहरू, ऊर्जा नीति र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग–प्रतिस्पर्धाको दिशा र गतिको निर्धारण गर्न सक्ने बनाउँछ ।
तीन नेताको सत्ता यात्रा र विदेश नीति
नरेंद्र मोदी २०१४ देखि भारतीय प्रधानमन्त्रीको नेतृत्वमा उभिएका छन् । उनी “अच्छा दिन” (Good Days) का उद्घोषक, जनहित र विकासमुखी नीतिहरूको प्रवर्तक, तथा हिन्दुत्वमा आधारित राष्ट्रिय पहिचानको प्रबल प्रवर्द्धक हुन् । विदेश नीतिमा, मोदीले “नवोन्मेषी बहुपक्षीयता” (Multilateralism with Innovation) को धारणा अघि सारेका छन्, जहाँ भारतले साइ‑इस्ट (SAARC, BIMSTEC), क्वाड (Quad), BRICS लगायतका प्लेटफर्महरूमा सक्रिय भूमिका खेलेको छ। साथै, चीन र पाकिस्तानसँगको सम्बन्ध व्यवस्थापनमा सतर्क तर प्रतिक्रिया स्वरूप सक्षम बनेको छ ।
सी चिनफिङले सन् २०१२ मा चीनको कम्युनिष्ट पार्टीको महासचिव र त्यसपछि राष्ट्रपतिको रूपमा मुख्य भूमिका सम्हालेका हुन् । उनको नेतृत्वमा चीनले “स्लीक बेल्ट, रोड इनीशियटिभ” (Belt and Road Initiative) मार्फत संसारभर विशाल पूर्वाधार तथा आर्थिक विस्तारको प्रयास गरेको छ । विदेशी नीतिमा सीले “मार्गको शक्ति” र “कूटनीतिक बुलबुला” (Diplomatic Bubble) निर्माणमा जोड दिएका छन्, अर्थात् एकैसाथ क्षेत्रीय प्रभुत्व र अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठा वृद््धि गर्ने । दक्षिण र पूर्वी चीन सागरीय क्षेत्र र तिब्बत, सिन्जियांग, ताइवानलगायत संवेदनशील भूभागमा चीनको सुरक्षा-नीति र संप्रभुता स्थापनाको मार्गदर्शन उनको नेतृत्वको केन्द्र बनेका छन् ।
भ्लादिमिर पुटिन सन् २००० देखि रुसको राजनीति र राज्यगत संरचनामा अपरिवर्तनीय रुपमा रुसको राज्यसत्ता र विश्व भूराजनीतिमा प्रभावशाली र शक्त्रिशाली बन्दै गैईरहेका छन् । प्रधानमन्त्री, राष्ट्रपति र फरक–फरक पासहरूमा रहँदै अहिले उनि रसियाको राष्ट्रपति को रुपमा सक्रिय रहदै आएका छन् । उनको नेतृत्वमा, रुसले शक्ति सम्पन्नतामा आधारित विदेशी नीति अपनाएको छ । पुटिनका लागि “ राष्ट्रवाद र पुनरागमन” (nationalist and revanchist) को शैलीमा विश्व भूराजनीतिमा शक्तिशाली र महाशक्ति बन्नसक्ने स्थितिको पुनर्स्थापना नै पहिलो प्राथमिकता जस्तै रहदै आएको छ ।
चीन र भारत बीचको सीमा विवाद, रुस र पश्चिमी राष्ट्रहरूबीचको तनाव, अनि भारत र रुस बीचको रणनीतिक सहकार्य लगायतका विविध पक्षले पनि यी तिन नेताको एकै मंचको उपस्थितिले साझा संवादलाई अत्यन्त संवेदनशील र परिचालन रूपमा चुनौतीपूर्ण बनाउँछ। यी तिनै नेता अनादि राष्ट्रवादी र सार्वजनिक छविमा संवेदनशील छन् । उनीहरूको संवाद अधिकार र विदेश नीतिलाई कसरी प्रसारण गरिन्छ भन्नेमा गम्भीर विचार हुन्छ।
तीन नेताको एकै मंचको उपस्थिती र त्यसको राजनीतिक अर्थ
भारतीय प्रधानमनत्री नरेन्द्र मोदी सात वर्षको लामो अन्तरालपछि चीन भ्रमणमा गए। मोदीको यो चीन भ्रमणलाई विशेष रुपले हेरिएको छ। पछिल्ला दिनहरुमा भारत र अमेरिका सम्बन्ध बिग्रदो अवस्थामा छ अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रंपले भारतमाथि लगाएको नया ट्यारिफ नीति पछि भारत अमेरिकासँग चिढिएको अड्कलबाजी भईरहेका छन्।
गत दुई वर्षमा अमेरिका–भारत सम्बन्धमा उल्लेखनीय परिवर्तन देखिएको छ। सन् २०२३ मा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको अमेरिकी भ्रमणलाई ऐतिहासिक मानिएको थियो। अमेरिकी संसदमा उनको स्वागत र राष्ट्रपति बाइडेनको प्रशंसाले दुई देश बिचको सम्बन्धमा बलियो साझेदारीको संकेत दिएको थियो। तर सन् २०२५ सम्म आइपुग्दा दुई मुलुकबीचको सम्बन्धमा उल्लेखनीय तनाव देखा परेको छ, जसलाई ट्रम्प प्रशासनको कडा व्यापार नीति, रुस–भारतको तेल कारोबार तथा चीनको प्रभावका सन्दर्भमा हेर्न सकिन्छ।
मोदी अमेरिका भ्रमणमा जादा अमेरिकाले गरेको भव्य स्वागत र मोदीको अमेरिकी संसदमा तालीले भरिएको भाषणले दुई देशबीचको सम्बन्ध उच्च विन्दुमा पुगेको देखाएको थियो। त्यतिबेला अमेरिका भारतले युक्रेनमा रुसको आक्रमणबारे स्पष्ट धारणा प्रस्तुत गरोस् र चीनको प्रभाव सामना गर्न आफ्नो सहयोगी बनेर खडा होस् भन्ने चाहन्थ्यो। तर अमेरिकाको राष्ट्रपतिमा ट्रम्पको पुनरागमनपछि दुई देशबीचको सम्बन्धमा चिसोपन बढेको छ। अहिले भारतबाट आयात हुने वस्तुमा ५०% सम्म ट्यारिफ बढाइएको छ, जसले द्विपक्षीय व्यापार सम्बन्धमा तनाव ल्याएको छ।
ट्यारिफ नीतिको प्रभाव
अमेरिकाको नयाँ ट्यारिफ नीति भारतका लागि आर्थिक दृष्टिकोणले घातक सावित हुन सक्छ। जसबाट भारतीय निर्यात संगठन (FIEO) अनुसार भारतको कुल निर्यातको आधा हिस्सा प्रभावित हुने सम्भावना रहेको छ भने थिंक ट्यांक GTRI का अनुसार भारतको अमेरिकी बजारतर्फको निर्यात ४०–५०% ले घट्न सक्छ। उता ट्रम्प प्रशासनको तर्कअनुसार भने भारतले रुसबाट तेल आयात गरिरहेकाले यस्तो निर्णय गरिएको हो। तर यता भारतले ऊर्जा सुरक्षालाई प्राथमिकता दिएको र १.४ अर्ब जनताको हितमा यो निर्णय भएको स्पष्ट पारेको छ। जसले दुई देश बिचको सम्बन्धमा दरार आएको कुरालाई पुष्टी गर्दछ।
ट्रम्पको दोस्रो कार्यकालमा अमेरिकी कूटनीति व्यापार केन्द्रित देखिएको छ। विगतमा पनि उनले यस्ता निर्णयहरू लिएर पछि फिर्ता गरेका छन्। कतिपय विश्लेषकहरू यो नीतिलाई ट्रम्पको सौदाबाजीको रणनीतिको रूपमा हेर्छन्। पछिल्ला दुई वर्षमा अमेरिका–भारत सम्बन्धले तीव्र मोड लिएको छ। प्रारम्भमा सामरिक साझेदारी मजबुत देखिए पनि ट्रम्पको आगमनपछि व्यापार नीतिमा कडापन, रूससँग भारतको सम्बन्ध र चीनप्रति देखिएको रुचिले दुई देशबीचको सम्बन्धलाई चुनौतीपूर्ण बनाएको छ। ट्रम्पको नीतिले अल्पकालीन रूपमा भारतलाई आर्थिक झटका दिने देखिए पनि दीर्घकालीन रणनीतिक समीकरणमा भारतले नयाँ गतिको खोज गर्नसक्ने संकेत यसअगाडी नै देखिईसकेको छ।
यही समयमा अमेरिका-भारत सम्बन्ध चिसिनु र त्यसको केही समयापछ्ही एकै मंचमा विश्व भुराजनितिका तीनै शक्तिशाली नेता आउनुलाई अन्तराष्ट्रीय संचार माध्यमहरुले प्रभावशाली उपस्थितिको रुपमा अर्थ्याएका छन् । पुटिन, सी र मोदी बिच भएको यो अफलाइन संवादले एसियाका प्रशान्त महासागरीय क्षेत्रीय देशहरु रसिया-चिन -भारत-पाकिस्तान सम्मको सामरिक सहकार्य र नयाँ विश्व व्यवस्थागत बन्धनको संभावना देखाउँछ। भारत–चीन–रुस त्रिकोणीय सम्बन्धमा यसले नयाँ संवादको ढोका खोल्न सक्छ ।
एकै मंचमा मोदी, सी र पुटिन- यो मात्र एक राजनीतिक घटना होइन, समग्र विश्व भूराजनैतिक दृश्यको प्रतीकात्मक प्रतिबिम्ब पनि हो। यसले विश्व शक्ति राष्ट्रहरु बिचको शक्ति सन्तुलन, क्षेत्रीय सुरक्षा, बहुपक्षीयता, आर्थिक साझेदारी र जलवायु परीवर्तन एवं समाजगत चुनौतीहरूको सामना गर्ने नयाँ मार्ग खोल्न सक्छ। यदी यी तिन नेताहरुले नयाँ सामरिक सहकार्यको ढोका खोल्न सके भने त्यसबाट नयाँ राजनैतिक ध्रुवको निर्माण पनि हुन सक्छ।
