भएको भारत–पाकिस्तान युद्धमा अहिले उच्चतम बिन्दुमा पुगेको छ जम्मू कश्मीरको पहलगाममा अप्रिल २२ मा भएको आतंकवादी आक्रमणमा एक नेपालीसहित २६ मारिएको घटनापछि भारतले पाकिस्तानमाथि आक्रमण गरेको थियो ।
अप्रिल २२ यता दुई देशले एकअर्कालाई पक्षमा प्रतिबन्ध लगाउँदै आएका थिए। उडान प्रतिबन्ध, एक देशका नागरिकहरूलाई अर्को देशमा आवतजावत गर्न प्रतिबन्ध, आयात–निर्यात प्रतिबन्ध, सम्झौता निलम्बन हुँदै मुख्यतः नेपाली उखानमा ‘पानी बाराबार’ भने झैँ, ‘पानी बाराबार’ को स्थितिको अन्त्य आक्रमणसम्म पुगेको हो। भारतीय अखबार द हिन्दुस्तान टाइम्सका अनुसार भारतले पाकिस्तानका विभिन्न ९ क्षेत्रहरूमा लक्ष्य गरेर मिसाइल आक्रमण गरेको छ। बहालपुर, मुरिद्के, सर्जल, शियालकोट, बर्नाला, कोट्ली, मुजफ्फराबाद लगायतका विभिन्न ठाउँमा भारतले मिसाइलले हानेको हिन्दुस्तान टाइम्सको समाचारमा उल्लेख छ ।
हालको युद्धको पृष्ठभूमि हेर्दा, भारत र पाकिस्तानबीचको युद्धको सुरुवात अप्रिल २५, २०२५ मा भारत प्रशासित जम्मु–कश्मीरको पहलगाम क्षेत्रमा भएको आतंकवादी हमलाबाट भएको हो। उक्त हमलामा २६ जनाको मृत्यु भएको थियो, जसमा २५ जना हिन्दू पर्यटक र १ जना मुस्लिम स्थानीय व्यक्ति समावेश थिए। आक्रमणकारीहरूले धर्मको आधारमा लक्षित हमला गरेका थिए, जसले कश्मीरको इतिहासमा पर्यटकमाथि भएको सबैभन्दा ठूलो आतंकवादी हमला बनाएको थियो। यस घटनामा पाकिस्तानको संलग्नता रहेको आरोप भारतले लगाएको छ, जबकि पाकिस्तानले यसलाई नकार्दै निष्पक्ष छानबिनको माग गरेको थियो।
यो त भयो वर्तमान अवस्थामा दुई देशबीच हाल सिर्जित कारण, अझ कारणको फेदसम्म पुग्दा भारत र पाकिस्तानबीचको दुश्मनीको कारणको जड सन् १९४७ को विभाजनमा पुग्छ, जब ब्रिटिश साम्राज्यले भारतीय उपमहाद्वीपलाई दुई भागमा बाँडेका थिए — भारत र पाकिस्तान। धार्मिक आधारमा गरिएको यस विभाजनले दुई राष्ट्रहरूलाई शत्रुतापूर्ण स्थितिमा पुर्याएको हो।
खास त जम्मु–कश्मीर क्षेत्र भारत र पाकिस्तानबीचको मुख्य विवाद बनेको हो। भारत जम्मु–कश्मीरलाई आफ्नो अभिन्न अंग मान्छ भने पाकिस्तान त्यसलाई विवादित क्षेत्रका रूपमा देख्दछ र त्यहाँका मुस्लिम जनसंख्याका आधारमा पाकिस्तानको हुनुपर्ने दाबी गर्दछ। यस क्षेत्रको सीमा विवादको कारण दुवै देशको बीचमा नियमित रूपमा सशस्त्र झडप र गोली हानाहानका घटनाहरू भइरहेका हुन्छन्। अर्को विवादको कारण भारत र पाकिस्तानबीचको इन्दस जल सन्धि (Indus Waters Treaty, 1960) हो। यद्यपि यो सन्धि बनाइएको थियो, तर बाँध निर्माण र जल प्रवाहको विषयमा दुवै देशबीच विवाद रहेको छ।
भारतले पाकिस्तानलाई लगातार आतंकवादको आरोप लगाउँछ, विशेष गरेर २००१ को भारतीय संसद आक्रमण, २००८ को मुम्बई हमला, र २०१९ को पुलवामा हमलामा पाकिस्तानको संलग्नता रहेको बताउँदै आएको छ। यस्तै, सियाचिन ग्लेसियर पनि दुवै देशबीचको विवादको अर्को क्षेत्र हो। सियाचिन क्षेत्र विश्वको सबैभन्दा उचाइमा रहेको युद्ध क्षेत्र हो, जसको रणनीतिक महत्व रहेको कारण भारत र पाकिस्तान दुवै यसलाई नियन्त्रण गर्न चाहन्छन्।
यो त भयो भारत र पाकिस्तानको आन्तरिक कुरा, तर नेपाल भारत र पाकिस्तानको नजिकको मित्र राष्ट्र भएका कारण भारत र पाकिस्तानबीचको युद्धले नेपालमा विभिन्न पक्षमा गम्भीर असर पार्न सक्छ। नेपालको भौगोलिक स्थिति, भारतसँगको खुला सिमा र सीमावर्ती सम्बन्धहरूका कारण, नेपाललाई युद्धका परिणामहरू जोखिम झेल्नुपर्ने हुन सक्छ। दुई देशमा युद्ध चर्किँदा त्यसको साइड इफेक्ट नेपाल प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रूपमा यसको भागिदार हुनैपर्छ।
नेपालले ऐतिहासिक रूपमा “अपराध-मुक्त विदेश नीति” अपनाएको भए पनि, भारत र पाकिस्तानबीचको युद्धको अवस्थामा नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय दबाबको सामना गर्न सकिन्छ। भारत र पाकिस्तानको विवादमा नेपाललाई आफ्नो परराष्ट्र नीति समायोजन गर्नुपर्ने चुनौती आउन सक्छ। युद्धको समयमा, नेपालले भारत र पाकिस्तानको बीचमा तटस्थता कायम राख्न गाह्रो हुन सक्छ, र यसले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय छवि र कूटनीतिक अस्तित्वमा असर पुर्याउन सक्छ।
नेपालको अर्थतन्त्र भारतसँगको सिधा व्यापार र आपूर्ति शृंखलामा अत्यधिक निर्भर छ। युद्धको समयमा भारतको ध्यान आन्तरिक सुरक्षामा केन्द्रित हुने कारण, नेपालमा भारतीय वस्तुहरूको आपूर्ति घट्न सक्छ। पेट्रोलियम पदार्थ, खाद्यान्न र अन्य आवश्यक सामग्रीको अभाव नेपालमा मुद्रास्फीति र आपूर्ति संकट उत्पन्न गर्न सक्छ। यस्तै, नेपालको ६०% भन्दा बढी आयात भारतबाट हुने कारण व्यापारमा असन्तुलन उत्पन्न हुने सम्भावना छ।
नेपालमा हिन्दू र मुस्लिम समुदायको आपसी सद्भावमा युद्धको असर पर्न सक्छ। युद्ध र धार्मिक उत्पन्न द्वन्द्वका कारण सामाजिक तनाव बढ्न सक्छ। युद्धको परिणाम स्वरूप, भारतबाट शरणार्थीहरू नेपाल प्रवेश गर्ने सम्भावना पनि रहन्छ, जसले शरणार्थी व्यवस्थापन, आवास, र खाद्यान्नको अभाव ल्याउन सक्छ।
नेपालको भारतसँग खुला सिमा भएको कारण, युद्धको समयमा सीमामा सैनिक परिचालन र कडाइका कारण नेपाली नागरिकहरूको हिँडडुल र व्यापार प्रभावित हुन सक्छ। विशेष गरेर पश्चिम नेपालका सीमा क्षेत्रहरूमा नागरिक जीवन असुरक्षित हुन सक्छ।
नेपाल चीन र भारतबीचको “बफर स्टेट” हो। युद्धको समयमा, नेपाललाई चीन र भारतबीच सन्तुलन कायम राख्न थप दबाब पर्नेछ। चीनको रणनीतिक सहकार्यको कारण, नेपाललाई चीनसँगको सम्बन्ध र पाकिस्तानप्रति सहानुभूति राख्ने दबाब महसुस हुन सक्छ।
यदि युद्ध परमाणु स्तरमा पुग्यो भने, यसको रेडियोधर्मी असर नेपालमा पनि पुग्न सक्छ। हिमालय क्षेत्रमा विकिरण, प्रदूषण, जलवायु असन्तुलन र नदी प्रवाहमा असर पर्न सक्छ।
युद्धको समयमा झूटो समाचार र अफवाहहरूको फैलावटले नेपाली समाजमा भ्रम र तनाव बढ्न सक्छ। भारतमा अध्ययन गर्ने नेपाली विद्यार्थीहरू युद्धको कारण संकटमा पर्न सक्छन्। युद्धको वातावरणले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा असर पुर्याउन सक्छ।
नेपाललाई आफ्नो दीर्घकालीन रणनीतिक नीतिहरू पुनः परिभाषित गर्न बाध्य बनाउँछ। राष्ट्रिय सुरक्षा, आपूर्ति नीति, र परराष्ट्र नीति कस्तो बनाउने भन्ने विषयमा नेपाललाई गम्भीर समिक्षा गर्नुपर्ने स्थिति आउनेछ। भारत र पाकिस्तानबीचको युद्ध केवल दुई राष्ट्रहरूको लागि मात्र होइन, नेपाल र सम्पूर्ण दक्षिण एशियाका लागि एक ठूलो चुनौती बन्न सक्छ। यो स्थिति केवल सैन्य संघर्षसम्म सीमित नरहेर, समग्र क्षेत्रीय स्थिरतामा असर पुर्याउन सक्छ।
समग्र हेर्दा, भारत र पाकिस्तानबीचको हालको युद्धले दक्षिण एसिया मै एक जटिल र खतरनाक परिस्थिति सिर्जना गर्न सक्ने सम्भावना उच्च रहेको छ, जसका कारण नेपालजस्तो संवेदनशील छिमेकी देशका लागि गम्भीर प्रत्यक्ष रूपमा राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र कूटनीतिक असरहरूले समस्या उत्पन्न हुन सक्छ। खासमा भारत र पाकिस्तानको युद्ध विभिन्न ऐतिहासिक, भू–राजनीतिक र सांस्कृतिक कारकतत्वहरूको विस्फोटात्मक परिणाम हो, जसले दक्षिण एशियामा स्थिरता र शान्ति कायम राख्न समेत चुनौती पुर्याएको छ।
